“Voi chín ngà, Gà chín cựa, Ngựa chín hồng mao” là những sính lễ mà Vua Hùng thứ 18 đã đặt ra yêu cầu đối với Sơn Tinh và Thủy Tinh để kén rể trong truyền thuyết “Sơn Tinh – Thủy Tinh” mà ai ai cũng biết đến. Ai cũng cho rằng đó là những những sinh vật kỳ bí chỉ có trong truyền thuyết – thần thoại, nhưng thực tế không phải vậy. Loài Gà chín cựa (hay còn gọi là Gà nhiều cựa) thực tế được nuôi dưỡng và phát triển, nằm sâu trong vùng lõi của Vườn quốc gia Xuân Sơn, xã Xuân Sơn, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ. Nơi đây được cho là nguồn gốc của giống Gà chín cựa có trong truyền thuyết “Sơn Tinh – Thuỷ Tinh”. Chúng được sùng kính gọi là “Vua của các loài gà” và được coi là một con vật cao quý xưa kia dùng để tiến Vua.
Giống gà nhiều cựa quý hiếm
Gà chín cựa hay còn gọi là gà nhiều cựa không ai biết xuất hiện từ bao giờ, chỉ được biết đến từ truyền thuyết “Sơn Tinh – Thủy Tinh”. Loại gà này có nguồn gốc là gà rừng, trước đây đã được người dân tộc Dao và Mường Phú Thọ bắt về nuôi từ lâu nhưng phải đến những năm 2003, khi Vườn Quốc gia Xuân Sơn được thành lập, đường xá được mở mang thì nhiều người mới biết đến giống gà quý này. Là loại gà quý hiếm, số lượng giống thuần chủng hiện nay còn rất ít. Chính vì vậy mà rất ít người có thể tận mắt thấy con gà nào 9 cựa, thường chỉ bắt gặp những con gà 7 hoặc 8 cựa là nhiều nhất. Bởi lẽ đó mà tên gọi “Gà nhiều cựa” xuất phát từ đó.
Theo những người dân có kinh nghiệm tại bản Cỏi, xã Xuân Sơn cho biết, Gà nhiều cựa từ khi nở ra đã thấy rõ ở khủy chân mọc ra một chùng 3 cựa về sau. Khi trưởng thành, mỗi chú gà trống mọc thêm 1 cựa sừng nhọn và cong vút (không có ở gà chín cựa mái) và càng nuôi lâu cựa càng dài, càng bóng.
Từ những quả trứng được ấp, nở thành gà con và nuôi dưỡng thành những con Gà nhiều cựa
Gà nhiều cựa khi lớn lên có tướng mạo hùng dũng với bộ lông ngũ sắc, mào đỏ như máu, mắt sáng tinh anh, ngực nở, đuôi cong vút tựa cầu vồng, tiếng gáy vang. Đặc biệt, Gà có đôi chân to, chắc và đều 4,5 cựa mỗi bên, mỗi cựa dài, ngắn khác nhau, cựa trên cùng hoàn toàn là sừng, cong như lưỡi câu liềm. Đôi mắt Gà nhiều cựa sáng quắc không bị hốt hoảng ngay cả khi bị giữ chặt. Chính vì có đôi chân chắc khỏe, có sải cánh rộng nên có loài Gà này có thể bay.
Hình ảnh to khỏe của những chú gà khi trưởng thành
Đây là giống Gà hiếu chiến và hung dữ, khi gặp đối thủ, bộ lông cổ xù lên thách thức, đôi mắt đỏ lừ, tung ra những cú đá chí mạng, hạ gục hoặc khiến đối thủ bỏ chạy. Loại Gà này rất thiện chiến chúng sẵn sàng đánh nhau đến chết vì chúng rất hung tợn. Ngay cả những loài Gà khác to hơn chúng cũng không hề sợ hãi. Gà nhiều cựa phối giống chỉ với gà cùng loại vì với các loại gà khác. Khi phối giống Gà nhiều cựa sẽ làm gà khác đau đớn và bỏ chạy. Gà nhiều cựa khi được 5, 6 tháng tuổi nặng 8, 9 lạng và 7, 8 tháng thì bắt đầu trổ mã. Gà mái tầm tuổi này thì đã nhảy ổ và thịt được.
Trang trại Gà nhiều cựa của anh Đức tại Tân Sơn
Đặc biệt, Gà nhiều cựa là lễ vật trong những dịp trọng đại của người Mường. Vào dịp năm mới, người Mường tập trung tại nhà ngài, dâng lên tổ tiên, ông bà những lễ vật thể hiện khát vọng và ước mơ về cuộc sống tự do vươn tới ấm no, hạnh phúc. Tại đây, trai gái trong bản sẽ cùng nhau tái hiện điệu múa Mỡi, một nét văn hoá đặc sắc của đồng bào dân tộc Mường huyện Tân Sơn.
Theo như cách nói nôm na của bà con Gà nhiều cựa đa phần là 6, 7 cựa còn 8 cựa đã hiếm rồi 9 cựa thì lại càng cực hiếm. Gà có đầy đủ 9 cựa thì rất hiếm, mỗi đàn 1.000 con thì chỉ có khoảng 4 – 5 con gà 9 cựa. Hiện nay cả nước người sở hữu số gà có đầy đủ chín cựa không nhiều.
Mâm cỗ lá với những món ăn đặc sản Phú Thọ trong đó có món Gà nhiều cựa
Thịt Gà nhiều cựa có mùi vị đặc biệt, rất thơm ngon và đậm đà như gà rừng. Gà nhiều cựa trước đây là sản phẩm để tiến Vua không chỉ bởi thịt gà thơm ngon mà còn bởi vẻ oai nghiêm, hùng dũng của chúng. So với các giống gà khác, Gà nhiều cựa Xuân Sơn không chỉ có hương vị thơm ngon đặc trưng mà còn mang nhiều ý nghĩa, tượng trưng cho sự may mắn, sung túc và tài lộc.
Nếu có dịp đến thăm bản Cói, xã Xuân Sơn du khách sẽ có dịp được nhìn ngắm những chú Gà nhiều cựa và thưởng thức những món ăn đặc sản được chế biến từ Gà nhiều cựa vô cùng thơm ngon, đậm đà, khó quên.
Bích Ngọc – Trung tâm TTXT Du lịch
