“Không xòe trời xuân qua đi”

                                                                                       Bảo tồn xòe Thái trong trường học

Người “giữ lửa” văn hóa Thái

Ít người nghiên cứu về văn hóa Tây Bắc mà chưa từng nghe danh nghệ nhân Lò Văn Biến ở bản Cang Nà (phường Trung Tâm, TX Nghĩa Lộ) – một nhà nghiên cứu được ví như một “pho sử sống” về văn hóa người Thái ở Mường Lò. Năm nay cụ Biến đã 90 tuổi, nhưng trí tuệ vẫn rất minh mẫn khi trò chuyện cùng chúng tôi về những di sản văn hóa mang tính “hồn cốt” ở miền đất này.

Được biết, cụ Biến đã có cống hiến rất lớn trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa Thái, như chữ viết cổ những điệu xòe của đồng bào ở vùng lòng chảo Mường Lò. Những cuốn sách như “Quam xon côn” (Đạo lý làm người), “Quam tố mướng” (Chuyện bản mường), “Táy púk xấc” (Bước đường chinh chiến của cha ông), “Căm hánh tặp sấc cớ lương” (Cầm Hánh đánh giặc cờ vàng)… và đặc biệt, truyện thơ “Xống chụ xon xao” (Tiễn dặn người yêu), tác phẩm được đưa vào trích giảng trong sách giáo khoa… đã được cụ phiên dịch ra chữ Quốc ngữ từ tiếng Thái cổ. Cụ cũng góp công lớn vào việc khôi phục các lễ hội: “Xên bản xên mường”, “Lồng tồng”; sinh hoạt “Hạn khuống” – tức sàn sân ngoài trời, một hình thức diễn xướng sân khấu sơ khai, nơi trai gái hát đối đáp giao duyên ở vùng đất này.

Rồi bằng các nghiên cứu gần cả cuộc của mình, cụ đã sưu tầm được các điệu xòe cổ, làm rõ ý nghĩa, vai trò của xòe trong đời sống văn hóa người Thái nơi đây, trực tiếp huấn luyện, hướng dẫn người dân địa phương tập luyện các điệu xòe cổ. Trong màn đại xòe xác lập kỷ lục Việt Nam năm 2013 được tổ chức tại Nghĩa Lộ với sự tham gia của 2.033 người, cụ là người hướng dẫn các diễn viên tập luyện 6 điệu xòe cổ. Ngày 12-9-2015, cụ Biến vinh dự được đại diện cho bà con người Thái lên đón nhận Bằng công nhận xòe Thái Mường Lò là Di sản văn hóa phi vật thể, tại sự kiện Tuần lễ Văn hóa – du lịch Mường Lò.

Cụ Biến giải thích, “xòe” nghĩa là “múa”, được các cộng đồng dân tộc Thái gọi theo các cách khác nhau như: xe, xòe, múa xòe, múa then… Xòe là một nét văn hóa rất riêng của dân tộc Thái ở vùng Tây Bắc. Chủ thể của xòe gồm cả người Thái Đen và Thái Trắng, tập trung đông nhất ở các tỉnh Yên Bái, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La. Xòe Thái hiện nay có 3 loại, gồm xòe nghi lễ, xòe vòng và xòe trình diễn. Tuy nhiên chúng đều có nguồn gốc từ 6 điệu xòe cổ, thể hiện đầy đủ nghệ thuật dân vũ của người Thái.

Đó là điệu xòe “Khắm khăn mơi lảu” – (nâng khăn mời rượu), điệu múa thể hiện lòng hiếu khách, sự gần gũi giữa con người với con người; “Phá xí” – (bổ bốn), diễn tả tình đoàn kết của cộng đồng, dù ở bất cứ phương trời nào đều hướng về tổ tiên, quê hương; “Đổn hôn” – (tiến lùi), khẳng định dù trời đất đổi thay, nhưng ý chí và tình người luôn sắt son, bền chặt; “Nhôm khăn” – (tung khăn), một điệu xòe tưng bừng nhất, thể hiện niềm vui vô bờ bến, thường dùng trong những dịp mùa màng bội thu, lễ lên nhà mới, đám cưới…; “Ỏm lọm tốp mư” – (vòng tròn vỗ tay) thể hiện niềm vui vô bờ bến khi bạn bè gặp nhau, hoặc đạt được thành quả lớn lao trong cuộc sống; “Khắm khen” – (nắm tay), thể hiện sự gắn kết cộng đồng, mong ước cuộc sống ấm no, hạnh phúc…

Sáu điệu xòe cổ này thể hiện được đầy đủ các thế tay, thế chân cơ bản của các điệu xòe và mỗi thế chân, thế tay đều mang một ý nghĩa nhất định. Không những thế, nhạc cụ dùng cho mỗi điệu xòe cũng khác nhau.

Từ 6 điệu xòe này dần dần các nghệ nhân dân gian đã từng bước phát triển thành 36 điệu xòe, mang bóng dáng các sinh hoạt thường ngày như “xe cúp” (múa nón), “xe tẳng chai” (múa chai), “xe kếp phắc” (hái rau), “xe cắp” (múa sạp), “xe tăng bẳng” (múa ống)…

Trong dòng chảy văn hóa

Cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể khác, xòe Thái cũng đang đứng trước những thách thức của thời đại. Với việc UNESCO chính thức vinh danh xòe Thái là “Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại”, vấn đề bảo tồn, phát huy nghệ thuật xòe Thái trong xã hội đương đại càng trở nên cấp thiết.

Chia sẻ những định hướng của địa phương về công tác này, anh Nguyễn Viết Chung cho biết, trong những năm qua, chính quyền các cấp và cộng đồng người Thái ở tỉnh Yên Bái đã triển khai nhiều biện pháp bảo vệ nghệ thuật xòe Thái, như thành lập, duy trì các đội văn nghệ sinh hoạt xòe Thái ở cộng đồng. Hiện tại thị xã Nghĩa Lộ có hàng chục đội văn nghệ thôn bản với hàng trăm hội viên tham gia. Các đội văn nghệ thôn bản thường xuyên tham gia trình diễn múa xòe tại các lễ hội trong bản, đi giao lưu với các đội khác.

Bên cạnh đó, địa phương đã có chính sách động viên các nghệ nhân truyền dạy xòe Thái cho các đội văn nghệ và thế hệ trẻ ở các bản làng người Thái, lồng ghép, triển khai đưa nghệ thuật trình diễn dân gian, trong đó có bộ môn xòe Thái vào các chương trình học ngoại khóa của các nhà trường trong địa bàn; tiến hành tư liệu hóa nghệ thuật xòe Thái như làm phim, ảnh, sách về nghệ thuật này; tổ chức các sự kiện văn hóa lễ hội các dân tộc gắn với phát triển du lịch địa phương…

Hiện nay, thị xã Nghĩa Lộ đã xây dựng múa xòe Thái thành sản phẩm du lịch mũi nhọn. Trong các lễ hội, sự kiện văn hóa đều tổ chức múa xòe, thi múa xòe, tạo nên nét đặc sắc, thu hút du khách. Ngoài ra, xòe Thái đã được gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Thông qua các bản văn hóa du lịch, mô hình homestay, người Thái – chủ thể của điệu xòe sẽ có dịp tổ chức biểu diễn những điệu xòe Thái cho du khách thưởng thức, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, trải nghiệm văn hóa vùng miền. Điều đó cũng giúp người dân tộc Thái có thu nhập từ du khách, nâng cao đời sống. Thấy được giá trị, lợi ích của di sản mang lại, đồng bào sẽ có ý thức hơn trong việc gìn giữ, bảo vệ di sản nói chung, trong đó có xòe Thái.