Nằm giữa núi rừng Tây Bắc hùng vĩ, Sa Pa hiện lên cúng núi và rừng hòa mình cùng những nét đẹp văn hóa của những cộng đồng dân tộc thiểu số đầy màu sắc, cùng những phong tục tập quán đầy độc đáo. Trong đó lễ Cúng then cầu bình an – một nghi lễ thiêng liêng quan trọng mang ý nghĩa hết sức sâu sắc trong đời sống tinh thần của người dân tộc Tày.
Bàn thờ chuẩn bị nghi lễ cúng then
Then trong đời sống của người Tày hiện lên như người gác của giữa trời và đất, vì với người Tày thế giới này không chỉ có con người mà còn có cả các Mường cai quản đất trời, sông núi, mùa màng và sức khỏe con người. Chính vì vậy mà thầy Then không phải ai cũng làm được, thầy Then phải là những người được chọn từ nhỏ, phải học thuộc hàng trăm bài Then cổ, học cách sử dụng đàn tính, cách múa và quan trọng nhất chính là là họ phải hiểu được những ngôn ngữ của thần linh. Trong lễ cúng, thầy Then vừa đàn vừa hát, lời hát mang nội dung kể về hành trình lên trời, gặp các vị thần để trình bày nguyện vọng của người dân tộc Tày.
Thầy then sử dụng đàn tính và hát tại nghi lễ
Lễ cúng Then thường diễn ra tại gian chính trong ngôi nhà sàn của người Tày. Trên bàn thờ được bày biện chu đáo: gà luộc, xôi ngũ sắc, bánh khẩu sli, rượu ngô, trầu cau, đây đều là những sản vật mà gia chủ sẽ tự làm, nó chính là minh chứng thể hiện được tấm lòng của gia chủ trong buổi lễ. Trong xuyên suốt lễ cúng gia đình sẽ cùng nghe thầy Then vừa đàn vừa hát, lời hát mang nội dung kể về hành trình lên trời, gặp các vị thần để trình bày nguyện vọng của người trong gia đình. Tiếng đàn tính vang lên chậm rãi, đều đặn. Mỗi lời hát, mỗi nhịp đàn như nối liền đất với trời, con người với tổ tiên, quá khứ với hiện tại. Có khi buổi lễ kéo dài cả ngày, nhưng ai nấy đều kiên nhẫn, thành tâm.
Nghi lễ Then không chỉ nằm nhỏ lẽ tại các gia đình mà tại một số nghi lễ lớn của cả làng, bản người Tày sẽ còn có thêm phần múa Then, diễn xướng tập thể và đốt vía, một nghi thức nhằm xua đuổi điều xấu, gọi vía tốt trở về. Không khí lễ cúng vì thế rất linh thiêng nhưng cũng ấm cúng, gần gũi, gắn kết mọi người trong cộng đồng lại với nhau.
Nghi thức đốt vía, mang lại may mắn, bình an
Điệu hát then đi vào trong nhịp sống hiện đại như là biểu tượng của một vùng đất phía xa xôi nơi đại ngàn là làn điệu gìn giữ cái hồn của văn hóa dân tộc Tày. Khi mà nhiều tập tục cổ truyền có nguy cơ mai một, nhưng ở Sa Pa người đồng bào dân tộc Tày tại nơi đây vẫn gìn giữ lễ cúng Then như một phần không thể thiếu trong đời sống. Họ không chỉ tổ chức các nghi lễ trong cộng đồng mà còn đưa Then vào các chương trình giao lưu văn hóa, giới thiệu với du khách trong và ngoài nước.
Du khách tham gia nghi lễ cúng then
Việc UNESCO công nhận hát Then là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2019 là niềm tự hào không chỉ của người Tày mà còn của cả cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Điều đó càng thúc đẩy người dân Sa Pa tích cực bảo tồn, truyền dạy và phát huy giá trị văn hóa quý báu này cho thế hệ mai sau.
Lễ cúng Then của người Tày ở Sa Pa không đơn thuần là một nghi lễ tín ngưỡng. Đó là một biểu hiện sinh động của tâm hồn người miền núi – giàu lòng tin, sâu nặng nghĩa tình và luôn hướng đến sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Bá Hiến
