Thực hiện đề án “Bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021- 2025 định hướng đến năm 2030”. Bảo tàng tỉnh Lai Châu vừa tổ chức trưng bày chuyên đề Di sản Văn hóa dân tộc Hà Nhì gắn với “Tết mùa mưa” tại xã Ka Lăng huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu năm 2025.
Tết Mùa Mưa là một trong những nghi lễ truyền thống của người Hà Nhì tại xã Ka Lăng, huyện Mường Tè. Đây là sự kiện có ý nghĩa quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng. Đây là dịp để người Hà Nhì bày tỏ lòng biết ơn đối với tổ tiên và thần linh, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, vụ mùa tốt tươi, con cháu họ được sum vầy hạnh phúc, cảm tạ thần mưa đã dâng nước suối đủ tưới mát cây cối, ruộng đồng, không làm lũ ống, lũ quét… trời đã che chở họ trong cả một năm qua.
Trước ngày chuẩn bị cho tết mùa mưa là lễ dựng cây đu. Khởi đầu và không thể thiếu trong tết mùa mưa – “Jé khù chà” là nghi thức cúng cây đu ở đầu bản. Đây là phong tục lâu đời của người Hà Nhì ở vùng cao Tây Bắc.
Nghi thức dựng và cúng cây đu trước khi cúng tết mùa mưa – “Jé khù chà”
Thầy cúng cùng một người phụ việc đem lễ vật ra bày trước cây đu, dựng tại cổng bản từ đêm hôm trước. Thầy bốc gạo, thóc, xôi, thịt, trứng gà đặt lên cây đu và khấn xin trời đất phù hộ cho dân bản mạnh khỏe bình an, trâu bò lợn gà sinh sôi. Rồi thầy bước lên cây đu, đu qua đu lại, vừa đu, thầy vừa tiếp tục cầu xin thần gió đem đến mưa thuận gió hòa, để sang năm bà con được ăn tết mùa mưa to hơn năm nay.
Trong lễ cúng cây đu, người Hà Nhì còn có tục bói gan lợn. Do đó, khi làm thịt con lợn cúng tế, phải hết sức cẩn thận, không được để lá gan bị dập nát. Xem gan lợn, thầy cúng đoán việc tốt xấu trong năm tới, để thông báo cho bà con cẩn thận, đề phòng.
Tục bói gan lợn trong lễ cúng cây đu -1 nghi thức cúng trong tết mùa mưa
Lễ cúng cây đu xong thì nam nữ trong bản thi nhau chơi đu
Theo quan niệm của người Hà Nhì khi vào mùa mưa các vị thần sông nước hoành hành, sấm sét, xói mòn, lũ quét làm cho hồn vía của con người, vật nuôi và cây trồng hoảng loạn, thất lạc. Điều đó sẽ khiến cho con người dễ bị ốm đau, cây trồng, vật nuôi khó sinh sôi, phát triển. Vì vậy, theo truyền thống từ xưa, mỗi năm một lần, người Hà Nhì làm Tết mùa mưa để cầu xin các vị thần mưa, thần nước trả lại hồn vía đã bắt từ trước, để con người được khỏe mạnh hơn, vật nuôi, cây trồng có sức sống trở lại tốt tươi, cho mùa màng bội thu. Đồng bào thường tổ chức lễ vào ngày Hợi, hoặc ngày Thìn, với ước muốn mọi điều thuận lợi, may mắn sẽ đến với họ. Tết mùa mưa của người Hà Nhì được tổ chức trong phạm vi gia đình, theo nghi thức truyền thống
Người làm chủ lễ sẽ là chủ nhà, hoặc người có vai trò quan trọng trong cộng đồng. Tiếp đó là nghi thức gọi hồn, lễ vật gồm 2 con gà sống, một bát nước chè, một quả trứng, một bát nước trắng, chai rượu và một số vật dụng gắn liền với đời sống sinh hoạt của người Hà Nhì, như vòng tay, khăn, áo, quần… Đồ lễ được bày vào trong mâm, riêng con gà sống để cạnh mâm đặt lễ. Thường là bà, mẹ chủ nhà mang đồ lễ ra ngoài cổng, hoặc có thể lựa chọn nơi bờ suối hay cạnh đường vào nhà để thực hiện nghi lễ gọi hồn.
Mẹ chủ nhà mang đồ lễ ra cổng nhà để thực hiện nghi lễ gọi hồn
Sau lễ cúng bên ngoài, chủ lễ mang tất cả lễ vật vào nhà khấn. Sau nghi thức gọi hồn, các gia đình cúng tổ tiên hai bên nội, ngoại. Chủ nhà cắt tiết 2 con gà, sắp bày một mâm cúng gồm 2 bát cháo, 2 bát thịt nạc gà xé, gan gà luộc, 2 chén rượu đặt trước bàn thờ tổ tiên. Lúc này, tất cả thành viên đều phải có mặt để chủ nhà thực hiện lễ cúng tổ tiên.
Chủ nhà và các thành viên trong gia đình thực hiện lễ cúng tổ tiên
Cúng xong, con cháu phải đến lạy tạ trước bàn thờ tổ tiên. Nghi lễ cúng thần cho con người, vật nuôi kết thúc, đồng bào quan niệm vía đã về đầy đủ và được tổ tiên phù hộ.
Lễ vật được hạ xuống, các thành viên trong gia đình cùng uống bát nước trắng và nhận lại trang sức, vật dụng, cùng quây quần ăn uống và chúc nhau những lời tốt đẹp.
Lễ vật được hạ xuống, các thành viên trong gia đình cùng uống bát nước trắng cầu mong mưa thuận gió hòa.
Người Hà Nhì quan niệm, nếu gia đình nào đón được đông anh em, bạn bè thì năm đó sẽ gặp nhiều may mắn. Tết mùa mưa được người Hà Nhì tổ chức trong 4 ngày, cũng là 4 ngày kiêng kỵ. Mọi người trong gia đình không đi làm mà chỉ vui chơi, ăn uống, múa hát vui vẻ.
Tết Mùa mưa là một sản phẩm tinh thần độc đáo của người Hà Nhì, góp vào kho tàng Di sản văn hóa dân tộc Việt Nam một tài sản quý của dân tộc vùng Tây Bắc cần được gìn giữ và phát huy trong thời gian tới. Thông qua chương trình sẽ góp phần trong công cuộc Bảo tồn bản sắc văn hóa tốt đẹp các dân tộc gắn với phát triển du lịch; đồng thời góp phần nâng cao đời sống tinh thần của người dân, tăng cường ý thức, trách nhiệm cho các thế hệ trong việc giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc, nâng cao mức hưởng thụ về văn hóa cho cộng đồng, tăng cường quảng bá hình ảnh vùng đất, con người Mường Tè nói riêng Lai Châu nói chung.
Ngọc Huyền
