Di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh chùa Ngọc Am (hay Tùng Lâm tự) thuộc loại hình kiến trúc nghệ thuật tôn giáo. Đây là một thiết chế Phật giáo cổ thuộc hệ phái Bắc tông – Đại thừa. Ngoài hai tên gọi trên, chùa còn được nhân dân và bà con Phật tử gọi với cái tên thân thuộc là chùa Am.
Chùa Tùng Lâm – Ngọc Am được xem như trung tâm Phật giáo của tỉnh Yên Bái, một trong những cơ sở tín ngưỡng – tôn giáo linh thiêng bậc nhất vùng núi cửa ngõ Tây Bắc từ xưa đến nay. Chùa hướng mặt về phía Đông Nam, tọa lạc bên bờ tả sông Thao (sông Hồng) thuộc làng Yên Bái, tổng Bách Lẫm, huyện Trấn Yên, Phủ Quy Hóa, tỉnh Hưng Hóa (nay thuộc phường Hồng Hà, thành phố Yên Bái, tỉnh Yên Bái).
Chùa được khởi dựng vào khoảng vào cuối triều Nguyễn (từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX) do một số nhà buôn và chủ thuyền vận tải đường sông người Việt ở Kẻ Chợ (Hà Nội), Trúc Khê (Hưng Hóa) và Bạch Hạc (Vĩnh Tường) hay các thương nhân Hoa Kiều ở Hà Nội, phu thuyền quê gốc Mông Tự – Mạn Hảo – Hà Khẩu (Trung Quốc) thường xuyên qua lại, cắm sào, dừng chân nơi bến thuyền Tuần Quán, Lào Cai. Để cầu bình an, may mắn cho “người yên, vật thịnh” trên những cung đường sông nước, họ góp tiền dựng “Am”. Am – ngôi chùa nhỏ này, ban đầu được bằng những nguyên vật liệu đơn sơ, như: tranh, tre, nứa, lá đã góp phần từng bước hình thành đời sống sinh hoạt văn hóa tinh thần cho nhân dân nơi đây và khách buôn trên sông.
Tháng 4/1900, tỉnh Yên Bái được thành lập, nhờ sự nhiệt tâm của các vị Bố Chánh Bùi Bành, Trần Gia Du, Am được mở rộng khang trang, phát triển thành chùa, có sư trụ trì và lấy tên mĩ tự là Tùng Lâm. Cùng thời gian đó, chính quyền Pháp chủ trương di chuyển nghĩa trang thị xã cũ trên địa bàn phố Cao Su (phố Yên Thái, phường Hồng Hà ngày nay) về khu nghĩa địa bên bờ hồ Yên Bái (khu vực di tích Nguyễn Thái Học – công viên Yên Hòa thuộc địa phận phường Nguyễn Thái Học ngày nay) do đó toàn bộ đồ thờ, chân nhang tại Am Âm Hồn phố Cao Su được chuyển nhập về chùa Tùng Lâm. Có lẽ vì thế mà hiện nay vẫn tồn tại hai cách lý giải cho cái tên dân dã “chùa Am”, chùa Am có thể là cách lấy tên bản thể cho chiếc am nhỏ khi khởi dựng, chùa Am cũng có thể nhằm tưởng nhớ hình ảnh Am Cô Hồn (phố Cao Su xưa) – là một phần quan trọng không thể phủ nhận của chùa Tùng Lâm ngày nay.
Ngày 31/5/1966, chùa bị không quân Mỹ ném bom tàn phá, các hiện vật quý như: tượng thờ, chuông đồng, hoành phi, câu đối … được đưa về chùa Bách Lẫm – chùa Linh Long (phường Yên Ninh), đền Nhị Châu (xã Giới Phiên). Tháng 12/1973, Công ty Lâm sản Yên Bái được chính quyền lúc bấy giờ cho phép xây dựng xưởng sản xuất trong khuôn viên chùa.
Ngày 22/4/1996, thể theo nguyện vọng của đông đảo bà con nhân dân và Phật tử, Ủy ban nhân dân tỉnh Yên Bái ký văn bản đồng ý khôi phục lại chùa Tùng Lâm trên nền xưa, đất cũ. Năm 1998, chùa chính hoàn thành, hạng mục Đại Hùng Bảo Điện có kiến trúc hình chữ Đinh gồm 05 gian Đại bái và 03 gian Hậu cung, phía sau là nhà Tổ. Ngay sau khi phục dựng xong, chùa Tùng Lâm đã nhanh chóng trở thành một trung tâm tôn giáo – tín ngưỡng lớn mạnh, linh thiêng tại thị xã Yên Bái (thành phố Yên Bái ngày nay) nói riêng, tỉnh Yên Bái nói chung.
Năm 2004, Đại đức Thích Minh Huy được bổ nhiệm về trụ trì tại chùa. Năm 2005, Đại đức cùng Ban quản lý di tích chùa Tùng Lâm hoàn tất thủ tục lấy lại mặt bằng từ Công ty Lâm sản Yên Bái, đồng thời tiến hành tu bổ, tôn tạo lại chùa. Đánh giá rõ vai trò quan trọng của chùa Tùng Lâm – Ngọc Am trong việc truyền bá và định hướng Phật pháp ở Yên Bái, ngay trong thời gian này, chùa đã được Trung ương giáo hội Phật giáo Việt Nam, Ủy ban nhân dân tỉnh chọn là trụ sở Ban trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tại tỉnh Yên Bái. Năm 2006, chùa xây dựng thêm hạng mục đền thờ Tam phủ, Đức Thánh Trần và Ông Hoàng Bảy; quy hoạch lại toàn bộ khuôn viên, xây dựng Bảo tháp, xây dựng cổng Tam quan trên trục đường Thanh Niên. Ngày 06/02/2007, Ủy ban nhân tỉnh Yên Bái ban hành Quyết định số 117/QĐ-UB công nhận và cấp bằng xếp hạng di tích cấp tỉnh đối với chùa Ngọc Am (Tùng Lâm tự). Năm 2013, chùa chuyển hẳn cổng Tam quan từ trục đường Thanh Niên ra trục đường bờ kè sông Hồng.
Ngoài dịp mùng một, ngày Rằm, hàng năm tại chùa diễn ra nhiều nghi lễ Phật giáo quan trọng, như: lễ giỗ Tổ sư Thích Đàm Phúc (ngày 06 tháng Giêng); lễ Phật đản (ngày 08/4 âm lịch); lễ Vu lan báo hiếu (Rằm tháng 7); tết Trung thu (Rằm tháng 8); tiệc Tất niên (Rằm tháng Chạp)… Vào những dịp này, nhà chùa thu hút được tham gia đông đảo của nhân dân địa phương, bà con Phật tử và du khách thập phương tới tham quan, chiêm bái, hành lễ.
Trải qua lịch sử hàng trăm năm, hứng chịu biết bao cuồng phong thiên tai và chiến tranh chùa vẫn giữ vững vai trò hành đạo và truyền đạo của mình. Ngôi chùa trở thành chứng tích hiện hữu gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của thị xã Yên Bái trước đây và thành phố Yên Bái ngày nay.
Hiện nay, Ban quản lý chùa Tùng Lâm – Ngọc Am đang hoàn tất thủ tục hành chính nhằm tiến hành tiếp tục quy hoạch, tu bổ chùa. Dự kiến trong tháng 9/2018, khu vực Đại Hùng Bảo Điện sẽ được tôn tạo từ 1 tầng lên 2 tầng; tu bổ Văn phòng Ban trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tại tỉnh Yên Bái từ 2 tầng lên 3 tầng, giữ nguyên khu vực nhà Tổ; tổng diện tích quy hoạch dự kiến khoảng 1.500m2.
Ngày qua ngày, năm tiếp năm, dòng sông Thao như dải khăn nâu sồng ôm ấp đôi bờ, vừa tạo cho nơi đây một không gian thơ mộng, thanh tịnh vừa giữ trọn nét đẹp truyền thống của các kiến trúc tín ngưỡng – tôn giáo cổ. Cảnh sắc thiên nhiên hòa chung nhịp sống “đời – đạo”, sáng – chiều hai buổi, tiếng chuông chùa Tùng Lâm theo mây trời, sông nước ngân xa đã trở nên gần gũi, gắn liền với biết bao kiếp người, với quê hương và hồn cốt dân tộc:
“Quê tôi có gió bốn mùa
Có trăng giữa tháng có chùa quanh năm
Chuông hôm gió sớm trăng rằm
Chỉ thanh đạm thế âm thầm thế thôi”.
(Nguyễn Bính)
Hồng Anh
